1975 జూన్ 25—ఈ తేదీ భారతదేశ ప్రజాస్వామ్య చరిత్రలో మరచిపోలేని మచ్చ. అదే రోజు నాటి ప్రధానమంత్రి ఇందిరా గాంధీ దేశవ్యాప్తంగా ఎమర్జెన్సీను విధించారు. అంతర్గత కలహాలు, దేశ భద్రతాపై ముప్పు ఉందన్న నెపంతో ఆర్టికల్ 352 ప్రకారం అత్యవసర పరిస్థితిని ప్రకటించగా, అది దేశం మీద 21 నెలలపాటు అలుముకుంది. కానీ వాస్తవం వేరే. ఇందిరా గాంధీ రాజకీయంగా సంక్షోభంలో ఉన్న సమయంలో తీసుకున్న ఈ చర్య, ప్రజాస్వామ్యాన్ని హింసించి, దేశాన్ని నియంతృత్వ పాలనలోకి నెట్టిన ఘట్టంగా చరిత్రలో నిలిచిపోయింది.
ఎమర్జెన్సీకి దారితీసిన రాజకీయ నేపథ్యం
1971 సాధారణ ఎన్నికల్లో ‘గరీబీ హఠావో’ నినాదంతో ముందుకొచ్చిన ఇందిరా గాంధీ నేతృత్వంలోని కాంగ్రెస్ పార్టీ, దిగ్విజయంగా విజయం సాధించింది. లోక్‌సభలో 352 స్థానాలు గెలుచుకుని అధికారాన్ని పటిష్ఠంగా కలగలిపించుకుంది. దేశంలో దాదాపుగా ఎలాంటి విపక్ష శబ్దం లేకుండా ఆమె పాలన సాగింది.
అయితే, 1973 నుంచి ఆమె పాలనపై ప్రజల్లో అసంతృప్తి తలెత్తింది. ఈ సమయంలో అధిక ధరలు, ఆర్థిక మాంద్యం, నిరుద్యోగం పెరిగిపోయాయి. వాటికి తోడు కేంద్రం తీసుకుంటున్న ఏకపక్ష నిర్ణయాలు, వ్యతిరేక స్వరాలకు అవకాశమివ్వని దురాక్రమణ, దేశ ప్రజలలో అసంతృప్తిని మరింత ముదిరించాయి.
గుజరాత్‌లో నినాదం నుంచి ప్రభుత్వ కూల్చివేత
1973 డిసెంబర్ నుంచి గుజరాత్‌లో విద్యార్థి సంఘాలు విద్యాశాఖలో అవినీతికి వ్యతిరేకంగా ‘నవ నిర్మాణ్ ఉద్యమం’ పేరిట పెద్ద ఎత్తున ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించాయి. ఇది ప్రజల్లో మరింత చైతన్యాన్ని తీసుకువచ్చింది. చివరికి ఈ ఉద్యమం గుజరాత్ ముఖ్యమంత్రి చిమన్ భాయ్ పటేల్ రాజీనామాకు దారితీసింది. గుజరాత్ రాష్ట్రం తాత్కాలికంగా రాష్ట్రపతి పాలనకు లోనైంది. ఈ సంఘటన దేశవ్యాప్తంగా కేంద్ర ప్రభుత్వ వ్యతిరేక ఉద్యమాలకు ప్రేరణగా మారింది.
బీహార్‌లో జేపీ ఉద్యమం – ప్రజా గళానికి రూపురేఖ
ఈ నేపథ్యంలో బీహార్ రాష్ట్రంలో విద్యార్థులే ముందుండి అవినీతికి వ్యతిరేకంగా ఉద్యమాన్ని ప్రారంభించారు. ఈ ఉద్యమానికి దేశం తలపట్టేలా చేసిన మలుపు అప్పుడే లోక్ నాయక్ జయప్రకాశ్ నారాయణ్ మద్దతు ఇవ్వడం. ఆయన ఇచ్చిన “సంపూర్ణ క్రాంతి” పిలుపుతో దేశమంతటా ప్రజలు ఉద్యమంలో పాల్గొన్నారు. శాంతియుతంగా నిరసనలు వ్యక్తం చేశారు. ఇది ఇందిరా గాంధీ పాలనకు పెనుసవాలుగా మారింది.
అలహాబాద్ కోర్టు తీర్పు – ఎమర్జెన్సీకి నేరుగా దారితీసిన ఘటన
1971లో రాయ్‌బరేలీ నియోజకవర్గం నుంచి గెలిచిన ఇందిరా గాంధీ ఎన్నికల్లో అవకతవకలు జరిగాయంటూ, మాజీ మంత్రి రాజ్ నారాయణ్ అలహాబాద్ హైకోర్టులో కేసు వేశారు. 1975 జూన్ 12న, న్యాయమూర్తి జగ్మోహన్ లాల్ సిన్హా ఇచ్చిన తీర్పులో, ఇందిర గాంధీ ఎన్నిక చట్టవిరుద్ధమని తేల్చి చెప్పారు. ఆమెపై చెత్తేసిన ప్రభుత్వ వనరులను దుర్వినియోగం చేసినట్లు అభియోగాలు ఉన్నాయి.
ఇందిరా గాంధీ తక్షణమే రాజీనామా చేయాల్సిన పరిస్థితి ఏర్పడింది. కానీ ఆమె రాజీనామాకు మారుగా సుప్రీంకోర్టులో అప్పీల్ వేశారు. జూన్ 24న జస్టిస్ కృష్ణ అయ్యర్ తాత్కాలిక నిర్ణయంగా ఆమె ప్రధానిగా కొనసాగవచ్చని, కానీ ఎంపీగా ఓటు హక్కు ఉండదని తీర్పు ఇచ్చారు.
ఆ దావానలాన్ని ఆపేందుకు ఎమర్జెన్సీ?
ఈ పరిణామాల వల్ల ఇందిరా గాంధీ రాజకీయంగా ఉక్కిరిబిక్కిరయ్యారు. ఆమె విశ్వాసితులైన కొందరు – ముఖ్యంగా సిద్ధార్థ శంకర్ రే (పశ్చిమబెంగాల్ ముఖ్యమంత్రి) సూచన మేరకు ఆర్టికల్ 352 (1) ప్రకారం ‘అంతర్గత కలహాలు దేశ భద్రతకు ముప్పుగా మారుతున్నాయి’ అన్న నెపంతో రాష్ట్రపతిని సంప్రదించి అత్యవసర పరిస్థితిని విధించారు.
1975 జూన్ 25 అర్థరాత్రి 11:45 గంటలకు రాష్ట్రపతి ఫక్రుద్దీన్ అలీ అహ్మద్ ఎమర్జెన్సీని అధికారికంగా ప్రకటించారు.
ఎమర్జెన్సీ కాలంలో ప్రజాస్వామ్యానికి ఎదురైన దాడులు
ఎమర్జెన్సీ ప్రారంభమైన వెంటనే కేంద్ర ప్రభుత్వం ఎన్నో దుశ్చర్యలు చేపట్టింది:
- ప్రతిపక్ష నాయకులు జైలుకు పంపబడ్డారు (జయప్రకాశ్ నారాయణ్, అటల్ బిహారీ వాజపేయి, లాల్ కృష్ణ అద్వానీ, మోరార్జీ దేశాయి తదితరులు)
- పత్రికలపై తీవ్ర నియంత్రణలు విధించబడ్డాయి. ‘ఇండియన్ ఎక్స్‌ప్రెస్’ పత్రిక ఖాళీ ఎడిటోరియల్ వదిలి నిరసన తెలిపింది.
- ఇంటర్నెట్ లేకపోయిన రోజుల్లో టెలిఫోన్లపై నిఘా, లేఖల సెన్సార్
- నిర్వాసితుల నిర్బంధం, అత్యాచారాలు, బలవంతపు గర్భ నిరోధం కార్యక్రమాలు
- న్యాయవ్యవస్థలో రాజకీయ హస్తक्षేపం
ప్రజాస్వామ్య పునరాగమనం – 1977 ఎన్నికలు
చివరకు 1977 మార్చిలో సాధారణ ఎన్నికలు జరిగాయి. ప్రజలు స్వేచ్ఛ కోసమే ఓటేశారు. ఇందిరా గాంధీ ఘోరంగా ఓడిపోయారు. జన్‌తా పార్టీ అధికారంలోకి వచ్చింది. అటల్ బిహారీ వాజపేయి, మోరార్జీ దేశాయి, చంద్రశేఖర్ వంటి నేతలు దేశానికి ప్రజాస్వామ్య పునరాగమనం జరిపారు.
చివరి మాట: చరిత్ర పాఠాల కోసం
ఎమర్జెన్సీ అనేది కేవలం ఒక సంఘటన కాదు. అది భారత ప్రజాస్వామ్య వ్యవస్థ పునాది పరీక్షలో పడిన క్షణం. ప్రభుత్వానికి ప్రజలు ఇచ్చే అధికారాన్ని ప్రభుత్వమే తిరిగి ప్రజలపై వాడితే ఏం జరుగుతుందో చూపించిన ఘట్టం.
